Mindfulness vindt haar oorsprong in boeddhistische meditatietechnieken. Het laat zich in het Nederlands vertalen als aandachtgerichtheid of opmerkzaamheid. Mindfulness, of aandachtgerichte meditatie is onder meer afkomstig uit de Vipassana en Zentraditie. Het is een meditatievorm die beoogt door zelfobservatie tot zelftransformatie te komen. Zo brengt Maex (2006) het woord mindfulness in verband met sati, een van de elementen uit het boeddhistische achtvoudige pad. Hij beschrijft hoe de Vietnamese zenleraar Thich Nhat Hanh (1975) het begrip mindfulness inhoud geeft.Inmiddels hebben de uitgangspunten van mindfulness hun intrede gedaan in de reguliere gezondheidszorg (Schurink 2004, Schipholt 2007). Ook steeds meer beeldend therapeuten maken in het werkveld gebruik van de aandachtgerichte benadering.

Kabat-Zinn, oprichter van de Stress Reduction Clinic van de universiteit van Massachusetts, heeft deze meditatietechniek als uitgangspunt genomen voor zijn training. Vanaf 1979 ontwikkelde hij een oefenprogramma voor patiënten met chronische pijn en stressgerelateerde klachten, de Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR). Deze acht-weekse training werd in de VS in veel ziekenhuizen als ondersteunende therapie aangeboden (Kabat-Zinn 1990, Kabath-Zinn e.a., 1986).Door de goede resultaten die Kabat-Zinn met zijn trainingsprogramma bereikte, raakten cognitieve therapeuten geïnteresseerd in deze benadering. Om terugval bij recidiverende depressie te voorkomen is door Segal in de negentiger jaren de Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT) ontwikkeld (Segal, Williams en Teasdale 2004). In Nederland wordt MBCT aangeduid met Aandachtgerichte Cognitieve Therapie (ACT). Deze therapievorm maakt gebruik van de kernprincipes van MBSR, aangevuld met elementen uit de cognitieve therapie. De basistraining MBSR wordt momenteel over de gehele wereld gevolgd door mensen in het kader van hun persoonlijke ontwikkeling.

In de negentiger jaren zijn er therapievormen ontwikkeld, zoals de Dialectische Gedragstherapie (DGT) en de Acceptance and Commitment Therapy (ACT), die de aandachtgerichte benadering inzetten als een onderdeel binnen hun eigen behandelprogramma (Hayes e.a., 2004; Haeyen 2007).

De aandachttraining MBSR zoals ontwikkeld door Kabat-Zinn is een niet-specifieke vorm van behandeling die toegepast kan worden bij een breed scala aan klachten. De MBSR is effectief gebleken bij onder meer chronische pijn en psychische gevolgen van ernstige ziekte, klachten op het gebied van angst, spanning en onrust en lichamelijke klachten die stress- en spanningsgerelateerd zijn. Deze trainingsvorm is echter ook nuttig gebleken voor mensen die de kwaliteit van leven willen verhogen. De MBCT zoals ontwikkeld door Segal, Williams en Teasdale (Segal e.a., 2004) wordt momenteel bij recidiverende depressie ingezet.Beide vormen van aandachttraining worden ingezet in het kader van voorzorg, nazorg en (terugval)preventie binnen de reguliere zorg en in deeltijdbehandelingen, al dan niet geïntegreerd in andere programmaonderdelen. Met name de MBSR-training wordt vaak gegeven door zelfstandig gevestigde hulpverleners en trainers.

Van belang is de persoonlijke motivatie van de cliënt. Het consequent beoefenen, inclusief het huiswerk, bepaalt mede de mate van therapeutisch effect. Daarnaast is het belangrijk dat de cliënt voldoende vermogen tot introspectie en voldoende frustratietolerantie heeft en ook bereid is te leren om zich anders tot de klachten te verhouden.

Het beeldende medium biedt relevante en unieke mogelijkheden om de aandachtgerichte benadering te beoefenen. In de eerste plaats doet het beeldend werken een direct appel op de zintuiglijke ervaringen. Beeldend werken en beeldende materialen stimuleren het helder waarnemen en de tactiele en lichamelijke beleving.Tevens gaat beeldend werken over handelen. Beeldend werken vanuit een aandachtgerichte houding kan zo omschreven worden als een actieve meditatie. “Het is niet alleen meditatie, het is meditatie in actie, van de eenheid van de ogen en de hand” (Dürckheim 1976). Deze wisselwerking bevordert integratie van het mentale aspect en het handelend bezig zijn in het dagelijks leven.

In de Dialectische Gedragstherapie wordt het beoefenen van mindfulness beschreven als ‘met volledige, niet-oordelende overgave op een taak of activiteit gericht zijn’. Alle oordelen over de activiteiten of belevingen worden losgelaten (Linehan 1996).

Beeldend werken en beeldende producten bieden tevens de mogelijkheid om processen van identificatie en disidentificatie te verhelderen en te beïnvloeden. Wat gemaakt wordt speelt zich af buiten ons en tegelijkertijd voelen we ons ermee verbonden. Daarbij hebben materialen hun eigen mogelijkheden en beperkingen. Door deze beide aspecten die eigen zijn aan het beeldend werken vindt er een voortdurend proces van identificatie en disidentificatie plaats. Het aandachtgerichte werken versterkt het bewustzijn hierover en traint tegelijkertijd de vaardigheid van het disidentificeren. Dit wordt ook wel decentralisatie genoemd. Er ontstaat daardoor meer ‘ruimte’ tussen iemands perceptie en de reacties daarop; “This dispassionate state of self-observation is thought to introduce a space between one’s perception and response” (Bishop e.a. 2004). Maex (2005) omschrijft dit als onthecht observeren.

Bovendien geeft het beeldend product een blijvende en tastbare herinnering aan een (meer) open aanwezig zijn. Dit ondersteunt een nieuwsgierige en open houding in het dagelijks leven.

Aandachtgericht beeldend werken kenmerkt zich door een gerichtheid op het bewustzijn van directe ervaringen tijdens het beeldend werken, niet op het product. In de begeleiding besteedt men geen aandacht aan het gebruik van symboliek of van metaforen en nodigt hiertoe ook niet uit.De opdrachten zijn gericht op de beleving in het hier nu, niet op de geschiedenis van de cliënt. De cliënt hoeft niets te verbeteren en de opdrachten zijn in die zin niet veranderingsgericht. De werkvormen nodigen uit tot (een sfeer van) vertraging en verstilling, waardoor er ruimte ontstaat om dat wat er nu is ten volle te ervaren.

Hierna worden enkele werkvormen beschreven die het aandachtgericht werken opwekken en ondersteunen. Het is van belang om deze werkvormen aan te bieden en uit te voeren in de sfeer van de zeven houdingsaspecten volgens Kabat-Zinn (1990): niet-oordelen, geduld, eindeloos beginnen, vertrouwen, niet-streven, acceptatie en loslaten.

– Werken met (verdunde) ecoline op vochtig papier waarbij door het vloeien van de ecoline in elkaar overlopende kleurvlekken ontstaan. Het gaat hierbij om het aandachtig volgen van het vloeien van de ecoline. Tevens is men zich gewaar van het beïnvloeden en bijsturen, door op bepaalde plaatsen bijvoorbeeld kleur toe te voegen (Bakker 2002).

– Tekenen naar de waarneming, de vormen zien zoals ze zijn en niet zoals je denkt dat ze zijn. Er worden bij deze tekenoefeningen vaak voorwerpen uit de natuur gebruikt. De technische aspecten van het tekenen zijn van ondergeschikt belang. “Zen Zien Tekenen is een vorm van wezenlijk waarnemen; zien en tekenen versmelten tot één enkele daad. De tekeningen daarvan vormen heldere getuigenissen; tekens van onverdeelde aandacht” (Franck 1993, Adriaens & Verstegen, 2003).

– Sumi-e is de techniek van het schilderen met inkt op rijstpapier uit Japan en China. Het gaat over de kunst van het weglaten van alles wat overbodig is. Er wordt snel gewerkt, anders loopt de inkt uit. Daar is een grote concentratie voor nodig (Hirayama, 2000).

– Bepaalde vormen van mandalatekenen, bijvoorbeeld het tekenen van stromingsmandala’s (zie afbeelding). Men tekent met potlood enigszins parallel lopende golvende lijnen waarbij de volgende lijn steeds uit de vorige voortkomt (Molenaar 1996).

– Bepaalde werkwijzen uit de antroposofische kunstzinnige therapie, bijvoorbeeld het vormtekenen (Baukus & Thies 1997), het nat in nat schilderen met aquarelverf op vochtig papier, het arcerend tekenen en het boetseren van platonische lichamen waarbij gelijkzijdige veelvlakken worden vormgegeven vanuit de bol (Avelingh 1995).

– Ritmisch tekenen en tweehandig tekenen, door beeldend kunstenaar Itten overgenomen uit de Mazdaznanleer (Molenaar-Coppens 1994).

– Pottendraaien op een draaischijf mobiliseert en richt de aandacht. Ook bevordert het pottendraaien het lichaamsbewustzijn.

Baukus, P. & Thies, J. (1997). Kunsttherapie, Formzeichen. Stuttgart: Gustav Fischer Verlag.

Bishop, S. R., Lau, M., Shapiro, S., Carlson, L., Anderson, N.D., Carmody, J., Segal, Z.V., Abbey, S., Speca, M., Velting, D. & Devins, G. (2004). Clinical Psychology, 11(3), 230-241. Washington: American Psychological Association.

Buijs, J. (2007). Training in Aandacht. Nijmegen: www.praktijkvoormindfulness.nl. Geraadpleegd op 16 augustus 2008.

Dürckheim, K. von (1976). Meditatie, doel en weg, het ontwaken van de initiatische mens. Deventer: Ankh-Hermes.

Franck, F. (1993). Zen zien, Zen tekenen. Amsterdam: Karnak.

Germer, C. K. (2005). Teaching mindfulness in therapy. Mindfulness and Psychotherapy, pp.113-129. New York: The Guilford Press.

Grossman P., Niemann L., Schmidt S., Walach H. (2004), Mindfulness-based stress reduction and health benefits: a meta-analysis, Journal of Psychosomatic Research 57 (1), 35-43, Elsevier

Haas, N. de (2008). Training en therapie. Nijmegen: www.nouddehaas.nl. Geraadpleegd op16 augustus 2008.

Haeyen, S. (2007). Niet uitleven maar beleven, beeldende therapie bij persoonlijkheids-problematiek. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Hanh, T. N. (1975). The miracle of mindfulness, an introduction to the practice of meditation. Boston: Beacon Press.

Hayes, S. C., Follette, V. M., Linehan, M. M., (Eds.). (2006). Mindfulness en acceptatie, de derde generatie gedragstherapie. Amsterdam: Harcourt Assessment BV. (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2004)

Hirayama, H. (2000). Sumi-e, Japans penseelschilderen in de geest van Zen. Baarn: Canteclaer.

Kabat-Zinn, J., Lipworth, L., Burney, R. & Sellers, W. (1986). Four year follow-up of a meditation-based stress reduction program for the self-regulation of chronic pain: treatment outcomes and compliance, Clinical Journal of Pain 2, 159-173.

Kabat-Zinn, J., Wheeler, E., Light, T., Skillings, A., Scharf, M., Cropley, T. G., Hosmer, D., Bernhard, J. (1998). Influence of a mindfulness-based stress reduction intervention on rates of skin clearing in patients with moderate to severe psoriasis undergoing phototherapy (UVB) and photochemotherapy (PUVA). Psychosom Medicine, 60, 625-632.

Kabat-Zinn, J. (1990). Handboek meditatief ontspannen, Effectief programma voor het bestrijden van pijn en stress. Haarlem: Altamina-Brecht.

Kaplan, K., Goldenberg, D. & Galvin-Nadeau, M. (1993). The impact of a meditation-based Stress reduction program on fibromyalgia. General Hospital Psychiatry, 15, 284-289.

Maex, E. (2005, 2 februari). Mediteren tegen depressie (Interview door Decoo, S.). Brussel: Uitgeverij De Morgen.

Maex, E. (2006). Mindfulness, in de maalstroom van je leven. Arnhem: Terra-Lannoo.

Kristeller, J. & Hallett, C. (1999). An exploratory study of a meditation-based intervention for binge eating disorder. Journal of Health Psychology, 4(3), 357-363.

Linehan, M. M. (1996), Borderline Persoonlijkheidsstoornis, Handleiding voor training en therapie. Lisse: Swets & Zeitlinger. (oorspronkelijk werk gepubliceerd in 2003).

Ma, H. & Teasdale, J. D. (2004). Mindfulness-based cognitive therapy: replication and exploration of differential relapse prevention efforts. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 72, 31-40.

Molenaar-Coppens, E. (1994). Krom en recht (Workshop). Nederlandse Vereniging Creatieve Therapeuten.

Molenaar, G. (1996). Beginnen met mandalatekenen. Eeserveen: Akasha.

Reibel, D., Greeson, J., Brainard, G. & Rosenzweig, S. (2001). Mindfulness-based stress reduction and health-related quality of life in a heterogeneous patient population. General Hospital Psychiatry, 23(4), 183-192.

Rosenzweig, S., Reibel, D. K., Greeson, J. M., Brainard, G. C. & Hojat, M. (2003). Mindfulness-based stress reduction lowers psychological distress in medical student. Teaching and Learning in Medicine, 15(2), 88-92.

Schipholt, I. L., (Juli 2007). Behandelen met meditatie, Grondlegger Kabat-Zinn over de mogelijkheden van mindfulness. Medisch Contact, 62. Utrecht: Elsevier.

Schurink, G. (2004). Aandachtgerichte cognitieve therapie bij depressie: een methode die past in het domein van de cognitieve gedragstherapie. Tijdschrift Gedragstherapie, 3(37), Forum. Assen: van Gorcum.

Segal, Z. V., Williams, J. M. G. & Teasdale, J. D. (2004). Aandachtgerichte cognitieve therapie bij depressie, een nieuwe methode om terugval te voorkomen. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.

Smeijsters, H. (2000). Handboek Creatieve Therapie. Bussum: Uitgeverij Coutinho.

Vernooij, F. A. M., Trier, J. van, Cheung, S. J. & Veer, N. van der (2008).

Mindfulnesstraining op een afdeling psychiatrie en psychologie. Maandblad Geestelijke volksgezondheid, 63(7/8) 613-624. Utrecht: Trimbos-instituut.